"द वीक" मधील सावरकरांवरील लेख आणि वाद- प्रतिवाद
"द वीक" मधील सावरकरांवरील लेख आणि वाद-प्रतिवाद...
"द वीक" या साप्ताहिकाच्या ,२४ जानेवारी २०१६ या अंकात भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यातील सशस्त्र क्रांतिकारक, स्वातंत्र्य सैनिक विनायक दामोदर सावरकर यांच्यावर एक कव्हर स्टोरी प्रकाशित करण्यात आली . यामध्ये सावरकर यांची राजकीय विचारधारा, त्यांचे स्वातंत्र्य संग्रामातील कार्य, झालेली शिक्षा, त्यांनी तत्कालीन सरकारसमोर दाखल केलेले माफीनामे, कांही अटी लादून शेवटी झालेली सुटका, रत्नागिरीमधील त्यांचे कार्य, गांधी हत्येचा आरोप आणि त्यातून सुटका, त्यावरील विविध वाद प्रवाद , त्यांच्या अनुयायांमध्ये त्यांच्याबद्दल असणारी भक्तीभावना, देशातील त्यांचा प्रभाव, त्यांचे टीकाकार या सर्व बाबींचा उहापोह यामध्ये केला असून, सावरकर भारतरत्न मिळण्यास पात्र आहेत काय याचा शोध घेण्यासाठी ही कव्हर स्टोरी छापण्यात आली आहे. अंकाच्या पान क्रमांक ४ वर ‘हिरो ऑर झिरो’ या मथळ्याखाली, एका बाजूला सावरकरांचे अनुयायी त्यांना भारतरत्न द्यावा ही मागणी करत असतना त्यांचे टीकाकार मात्र त्यांना हिरो मानण्यास तयार नाहीत, अशा वेळी सावरकर खरे कोण होते? यावर प्रकाश टाकण्यासाठी हा विषय निवडल्याचे या अंकाने प्रसिद्ध केले असून अंकाच्या मुखपृष्ठावर ‘वीर सावरकर – डज हि डीजर्व्ह भारतरत्न?’ असे शीर्षक आवर्जून नमूद केले आहे.
अंकाच्या पान क्रमांक २६ पासून ३८ पर्यंत ही कवर स्टोरी छापण्यात आली आहे. यात दोन लेख असून या शिवाय ‘Bundle Of Contradiction’, ‘The Prodigal Son’ , ‘Saffron Stalwart’ आणि ‘Photo Fame’ या चौकटी आणि पटेल यांचे २७ फेब्रुवारी १९४८ रोजीचे नेहरूंना पत्र, सावरकरांच्या माफीच्या याचिकेची प्रत याची छायाचित्रे सुद्धा यात आहेत. या कव्हर स्टोरी मधील एक लेख, "द वीक" चे पत्रकार निरंजन टकले यांचा असून त्याचे शीर्षक ‘ A Lamb, Lionized’ असे आहे तर गेस्ट कॉंलम मध्ये पांचजन्य चे माजी संपादक तरुण विजय यांचा ‘ The Misunderstood Rebel’ असा लेख आहे..
टकले यांच्या प्रदीर्घ लेखात त्यांनी, अंदमान मध्ये सावरकर यांच्या कालखंडातील सजाभोगणा-या इतर कांही क्रांतिकारकांचे अनुभव देखील मांडले आहेत. यात भूषण रॉय, उल्लास्कर दत्त, बरीन्द्र घोष यांचा प्रमुख उल्लेख करावा लागेल. सावरकर यांचे कारागृहातील आगमन, त्यांच्या माफीच्या एकूण सहा याचिका, झालेली सुटका, गांधी हत्येचा आरोप व त्यातून सबळ पुराव्याअभावी मुक्तता, कपूर आयोगाची नेमणूक या सर्व बाबी सावरकर यांचे समर्थक आणि अनुयायी यांना मान्य आहेतच. फक्त समर्थक आणि अनुयायी यांचा माफीच्या याचिकेकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन वेगवेगळा आहे. या कव्हर स्टोरी मध्ये या दोन्ही भूमिका अतिशय स्पष्टपणे मांडल्या गेल्या आहेत.
‘Bundle Of Contradiction’ हा पोट मथळा असणाऱ्या चौकटीत धनंजय कीर यांनी लिहिलेल्या चरित्रातील, सावरकरांनी १२ व्या वर्षी एक मशिदीची तोडफोड केल्याचा संदर्भ दिलेला आहे तर ,बहाद्दूर शहा जाफर, बेगम झीनत महाल यांचा मोठेपणा मान्य करणारे सावरकर धर्मनिरपेक्ष असल्याबाबतचा देखील संदर्भ दिला आहे. गांधी आणि त्यांची झालेली १९०६ सालातील भेट, त्यावेळी गांधीजींनी ते मासांहार करत नसल्याबद्दल सावरकरांना सांगणे आणि सावरकर म्हणतात कि इंग्रजांबरोबर लढायचे असेल तर मासांहार गरजेचा आहे. सावरकरांच्या ’१८५७ चे स्वातंत्र्य समर’ ‘माझी जन्मठेप’ या लेखनाचाही संदर्भ दिला आहे. सावरकरांना हिटलरच्या ज्यू विरोधी मोहिमेचे असणारे आकर्षण व समर्थन, सुभाषचंद्र बोस हे जेंव्हा ब्रिटीशांच्या फौजेत भारतीयांनी सामील होवू नये म्हणून आवाहन करत होते, तेंव्हा सावरकर भारतीयांना ब्रिटीश फौजेत सामील करण्यासाठी प्रयत्न करत होते, असेही या लेखात नमूद केले आहे. सावरकर हे उत्तम कवी, प्रतिभावान लेखक, वक्ते होते आणि त्यांनी मराठी भाषा शुद्धीचे प्रयत्न करून मराठी भाषेत दूरध्वनी, संसद, इत्यादी शब्द वापरात आणल्याचे देखील टकले यांनी नमूद केले आहे. त्याचबरोबर भारताच्या तिरंगा ध्वजाला विरोध करून भगवा हा ध्वज भारताचा असावा असे मत सावरकर यांनी व्यक्त केले होते, याचीही माहिती या लेखातून मिळते .
‘The Prodigal Son’ या शीर्षकाविषयी काहींना आक्षेप असू शकतो, मात्र हा शब्द स्वतःच सावरकर यांनी त्यांच्या माफीच्या याचिकेत नमूद केला असल्याचे दिसून येते. सावरकर हिंदुत्ववादी होते आणि म्हणूनच ते ‘Saffron Stalwart’ होते, हे तर त्यांच्या अनुयांना देखील मान्य असणार आहे. त्यानंतर ‘Photo Fame’ या पोट शीर्षकाखालील चौकटीत अंदमान मधील सावरकर कोठडी मधील सावरकर यांच्या नावाची प्लेट मणिशंकर अय्यर यांनी काढल्याच्या घटनेबद्दल माहिती दिली आहे. सावरकर यांचे नाव पोर्ट ब्लेयरच्या विमान तळास देण्यात आले मात्र सुभाष चंद्र बोस यांनी आझाद हिंद सेनेचे प्रमुख म्हणून अंदमान जिंकले म्हणून त्यांचे नाव या विमानतळाला द्यायला हवे, अशी मागणी इथल्या एक रहिवाशाने बोलून दाखवल्याचे त्यांनी नमूद केले आहे.
टकले यांचे हे लेखन अत्यंत विस्तृत स्वरूपाचे असून त्यांची भाषाशैली ओघवती आणि मांडण्याची पद्धत अतिशय सावध आहे. टकले यांनी संपूर्ण लेखात स्वतःचे असे कोणतेही मत व्यक्त केले नाही हीच या लेखनाची अत्यंत महत्वपूर्ण बाब आहे.
"द वीक" हे साप्ताहिक राष्ट्रीय स्तरावरील आणि इंग्रजीतून लेख असल्यामुळे स्वाभाविकपणे आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील नियतकालिक आहे. संपादक टी.आर. गोपालकृष्णन यांना याची कल्पना येणे अशक्य आहे कि, सावरकर यांच्याबद्दल माफीनामा, गांधीहत्या, त्रावणकोर संस्थानाविषयीची भारत सरकारविरोधी भूमिका एवढे वाद असूनही, सावरकरांना वंद्य मानणारा एका मोठा वर्ग महाराष्ट्रात आहे आणि ‘A Lamb, Lionized’ म्हणजे ‘सिंहाची झूल ओढलेले कोकरू’ या शब्द प्रयोगामुळे किती वादंग होवू शकतो ?
भारतरत्न मिळण्यास सावरकर पात्र आहेत की नाही याचा निर्णय भारत सरकार मार्फत गठीत केली गेलेली समिती ठरवू शकते, मात्र भारतरत्न सन्मानासाठी प्रस्तावित असणाऱ्या सावरकर यांच्यावर ‘A Lamb, Lionized’ अशी टीका केल्यावर त्याची प्रतिक्रिया मात्र केवळ प्रादेशिक स्तरावर उमटली गेली. कारण अजून टकले यांच्या या लेखावर महाराष्ट्र वगळता, त्रिवेंद्रम, कोची, वाराणसी, जयपूर, इंफाळ, कलकत्ता येथील कोणी लेख लिहून खंडन केल्याचे दिसून आले नाही. एकूणच राष्ट्रीय स्तरावर हा लेख कितपत स्वीकारला गेला किंवा कितपत नाकारला गेला याचा तपशील उपलब्ध नाही. परंतु महाराष्ट्रात मात्र यावर त्वेषाने प्रतिवाद करण्यात आला. सावरकर यांच्या विचारांवर निष्ठा असणाऱ्या कांही मंडळीकडून निरंजन टकले यांच्यावर अत्यंत शिवराळ आणि द्वेषपूर्ण भाषेत सोशल माध्यमातून टीका केली गेली.
निरंजन टकले यांच्या लेखनावर सावरकरवादी यांनी अनेक आक्षेप घेतले आणि टकले यांनी धादांत खोटी माहिती या लेखातून मांडली असल्याचे म्हटले. हे आक्षेप कोणते आहेत हे पहिले तर, सर्वात प्रथम या लेखाचे नाव ‘A Lamb, Lionized’, त्यानंतर सावरकर यांचे माफीनामे, सावरकरांना कोलू चालवण्याचे काम दिले नव्हते, त्यांना दोरखंड वळण्याचे काम दिले होते, त्यांचे अंदमान जेलमधील कोणत्याही कृत्यात सहभागी न होणे, गांधी हत्येत सबळ पुराव्याअभावी मुक्तता होवूनही कपूर आयोगाचा हवाला देवून सावरकरांना गांधी हत्येस जवाबदार धरणे, कपूर आयोग नेमण्याची तारीख चुकीची नमूद करणे, द्विराष्ट्रवादाची मांडणी सावरकरांची केल्याचे मांडणे आदी मुद्दे आहेत. मात्र सर्वात मोठा आक्षेप, टकले यांनी घेतलेला दिल्ली विद्यापीठातील प्राध्यापक शम्सुल इस्लाम यांच्या लेखनाचा संदर्भ याबद्दलचा आहे. टकले यांच्या लेखावर टीका करताना इतर अनेक लेखाबाहेरील मुद्दे, जसे नास्तिक भगत सिंगने हिंदुत्ववादी लाला लजपतराय यांच्या हत्येचा बदला घेणे, किंवा आंबेडकर यांचे मुस्लीमविरोधी वाटणारे वाक्य आदी मुद्दे नमूद केले आहेत. लेखावर टीका करताना टकले यांनी कारावास भोगला आहे काय? असा प्रश्न विचारून अनेक असंसदीय शब्द देखील कांही लेखकांनी वापरले आहेत.
"द वीक" मधील कवर स्टोरीचे वस्तुनिष्ठ आणि निरपेक्ष अध्ययन सावरकरवादी करू शकले नाहीत हेच एकंदर या टीकेतून दिसून येते. अर्थात "द वीक" मधील कवर स्टोरी वरील टीका पूर्णपणे गैर आणि चुकीची आहे, असे माझे मत नव्हे. परंतु सावरकरवादी या कवर स्टोरीचे अध्ययन निरपेक्षपणे करू शकले नाहीत यास सर्वस्वी जवाबदार खुद्द "द वीक" हे साप्ताहिकच आहे ! कारण या कवर स्टोरी मधील टकले यांच्या लेखात कुठेही ‘A Lamb , Lionized’ असा शब्द नाही ! मात्र लेखाला शीर्षक असे दिल्यामुळे, संपूर्ण कवर स्टोरी ही सावरकरांना ‘कोकरू’ या शब्दाने हिणवणारी आणि अपमानास्पद झाल्याचे प्रथम दर्शनी स्पष्ट होते. ही कवर स्टोरी सावरकर यांच्याबद्दल पूर्वग्रहदुषित वृत्तीतून लिहिली आहे, या सावरकर यांच्या अनुयायाच्या मतास पुष्टी देण्याचे काम या शीर्षकाने केले आहे.
सावरकर यांच्यावरील लेखाचे शीर्षक ‘A Lamb, Lionized’ म्हणजे ‘सिंहाची झूल ओढलेले कोकरू’ हे शीर्षक वाचल्यानंतर, पुढील कांही वाचण्याच्या आधीच कांही वाचकांच्या तळपायाची आग मस्तकात गेलीली असते, ज्यामध्ये मोठे प्रमाण केवळ महाराष्ट्र प्रदेशातील वाचकांचेच असणार हे उघड आहे. कांही वाचक रागाच्या भरातच हा लेख वाचून काढतात. मनावर क्रोधाचे अधिराज्य असताना मेंदू निष्क्रिय असतो असे म्हणतात, नेमकी हीच बाब हा लेख वाचताना ज्यांना राग आला त्यांची झाली आहे आणि त्यांनी रागाच्या भरात वाचन केल्यामुळे, वस्तुनिष्ठ पद्धतीने या लेखाचे आकलन त्यांना होवू शकलेले नाही. म्हणजे दुषित शीर्षकामुळे कांही वाचकांनी लेख देखील पूर्वग्रहदुषित होवून वाचला असण्याची शक्यता जास्त आहे. यामुळे सशस्त्र क्रांतिकारक असणाऱ्या सावरकरांच्या अनुयायांना आत्यंतिक क्रोध येणे सहज स्वाभाविक आहे. कांही अनुयायांनी लेख जसे रागाच्या भरात वाचले त्याच रागाच्या भरात त्यांनी प्रतिवाद करणारे लेख देखील लिहिले आहेत, ज्यात क्रोध आणि अस्वस्थता स्पष्टपणे दिसून येते. मात्र याचा दोष सावरकर यांच्या अनुयायांना देता येणार नाही, यास सर्वस्वी जवाबदार "द वीक" मधील लेखाचे शीर्षक ‘A Lamb, Lionized’ हेच आहे. कांही वाचक प्रचंड राग आल्यानंतर सलग १५-१५ दिवस शांत झालेले नाहीत आणि त्यामुळे रागाच्या भरात लेखाचा प्रतिवाद केल्याचे पदोपदी जाणवते. अर्थात क्रोधीत असतानाही संयम ठेवणे, असभ्य भाषा न वापरणे हे प्रत्येकालाच शक्य नसते.
टकले यांच्या लेखामध्ये त्यांनी हिंदू मुस्लीम द्विराष्ट्रावादास सावरकर यांना दोषी धरले आहे, ते चुकीचे आहे. द्विराष्ट्रवाद हा दोन्ही धर्मातील धर्माध विचारांच्या वृत्तीचे अपत्य होता, त्यास दोन्ही पक्ष जबाबदार होते. सुरुवात कोणी केले, हा प्रश्न दंगलीत पहिला दगड कोणी मारला याचा शोध घेण्यासारखे आहे. सावरकरांच्या राष्ट्रवादाच्या कल्पना हिंदुत्व विचारांशी निगडीत होत्या, त्यामुळे हिंदुराष्ट्रवादाचे ते समर्थक होते, ही बाब स्पष्ट आहे. कपूर आयोगाच्या नेमणुकीची तारीख देखील चुकीची नमूद केली गेली आहे , पण यावरून लगेच सावरकर यांना फासावर देण्याची तयारी कपूर आयोगाच्या माध्यमातून केली गेली म्हणणे रागाच्या भरात व्यक्त झालेले मत असल्याचे आपण समजून घेतले पहिले. कपूर आयोग नेमण्यात आला तेंव्हा सावरकर हयात नव्हते, शिवाय त्यांच्या हयातीत जरी तो नेमला गेला असता तरीदेखील ७९ वर्ष वयाच्या व्यक्तीला दोषी सिद्ध करण्याच्याच उद्देशाने तो नेमला होता असे म्हणता येणार नाही. कारण आयोग नेमण्यापेक्षा सावरकर यांच्या सुटकेच्या निकाला विरोधात अपील दाखल करण्याच्या पर्यायायाचा विचार करता आला असता पण तोही केला गेला नाही, हे वास्तव आहे. बाकी नथुराम आणि सावरकर यांचे संबंध, त्यांची भेट याबद्दल जनमानसात ज्या बाबी रुजल्या आहेत, त्याचा प्रतिवाद करणे अशक्य आहे. सावरकरांचा गांधी हत्येशी कसलाही संबंध नाही, असे म्हणनाऱ्या लोकांना गांधी हत्येचे श्रेय केवळ एकट्या नथूरामचे आहे, असे म्हणणे देखील मान्य नसते. सबळ पुराव्या अभावी सुटका या शब्दाचा मतितार्थ या परिप्रेक्ष्यात पाहावा लागतो. सावरकरांनी त्यांचा आणि गांधी हत्येचा संबंध नसल्याचे स्पष्ट केले आणि न्यायालयाकडून त्यांची सबळ पुरावा नसल्यामुळे सुटका देखील झाली असली तरी कांही सावरकरवाद्यांना सावरकरांचे हेच कर्तृत्व गौरविण्यात जास्त रस असतो. त्यांचा आणि गांधी हत्येचा संबंध नाही यावर सावरकरांचे विरोधक विश्वास ठेवत नसतील तर एकवेळ मान्य होवू शकते पण यावर कांही अनुयायायांचा देखील विश्वास नाही, हीच बाब सावरकरांबद्दल आजही संशयाचे दाट धुके निर्माण करण्यास कारणीभूत ठरली असावी.
सावरकरांना कोलू चालवावा लागत नव्हता आणि त्यांना दोरखंड वळण्याचे काम देण्यात आले होते, असे लेखात नमूद आहे. सावरकर स्वतः त्यांच्या माफी याचिकेत म्हणतात मी कोलू चालवला होता, सावरकरांनी स्वतःबद्दल लिहिले वाक्य म्हणून काहींचा विश्वास बसणे अशक्य असेल तर, बरीन घोष यांच्या मतानुसार सावरकर बंधूना रोज सकाळी सहा वाजता तेल काढण्यासाठी घाण्यावर काम करावे लागे आणि त्यावेळी डेव्हिड बारी सिगारेटचे झुरके मारत बसलेला असा संदर्भ याच लेखात आहे. स्वरूप लाल यांच्या लेखनात देखील त्यांनी म्हटले आहे की, सर्वच कैद्यांना आळीपाळीने एका दिवसाला ३० पौंड तेल काढावे लागत होते. याबद्दल टकले यांनी अतिशय सावध पणे लिहिले कि त्यांच्या ‘जेल हिस्ट्री टिकेट’ वरती त्यांनी कोलू चालविल्याची नोंद आढळून येत नाही. लेखक या ठिकाणी कोणत्याही निष्कर्षास ने येता फक्त दोन बाबी समोर ठेवतो. टकले यांनी सावरकरांची वर्तणूक शांत होती आणि ते जेल मधील उपक्रमात भाग घेत नसत ही माहिती सुद्धा त्रिलोकनाथ चक्रवर्तीच्या यांच्या लेखनातील असल्याचे नमूद केले आहे.
या लेखात लेखकाने मणिशंकर अय्यर, वेद राही, Sir Reginald Craddock, यांचा संदर्भ घेतला आहे आणि य. दि. फडके यांचा उल्लेख सावरकरवादी असा केला आहे, जो योग्य नव्हे ! इतर अनेक क्रांतिकारक आणि अंदमान जेल मधील सेनानींनी लिहिलेल्या पुस्तकाचे संदर्भ देखील दिले आहेत. पण सर्वात मोठा आक्षेप आहे तो असा कि, या लेखात टकले यांनी शम्सुल इस्लाम यांच्या ‘Hindutva: Savarkar Unmasked’ या पुस्तकाचा संदर्भ आणि त्यातील प्रमुख उतारे, यांच्यावर आधारित पूर्ण लेख लिहिला आहे. शम्सुल इस्लाम हे दिल्ली विद्यापीठातील प्राध्यापक आहेत. ते सावरकरांच्या विचाराचे विरोधक आहेत आणि शिवाय ते जन्माने मुस्लीम आहेत. अनेक वाचकांना शम्सुल इस्लाम यांच्या पुस्तकाचा संदर्भ घेतल्यामुळे देखील क्रोध निर्माण झालेला असण्याची शक्यता आहे. त्यात सावरकरवादी वाचक असेल तर तो हिंदुत्ववादी असणार आणि आपसूकच सावरकरांचा विरोधक आणि तो ही मुस्लीम, ही बाब त्या वाचकाला सहन न होणारी आहे. हा लेख शम्सुल इस्लाम च्या लेखनावर अधिक प्रमाणावर आधारित असणे हा या लेखातील एक दोष म्हणावा लागेल. शम्सुल इस्लाम सावरकर विरोधी मुस्लीम लेखकाचे संदर्भ या कव्हर स्टोरी मध्ये आहेत तर त्याचवेळी "द वीक" ने पान क्रमांक ३८ वर प्रखर सावरकरवादी, "पांचजन्य" चे माजी संपादक शतप्रतिशत हिंदू असणारे तरुण विजय यांचा, त्यांची बाजू मांडणारा जवळपास ८०० शब्दांचा एक लेख छापला आहे. ज्यामध्ये तरुण विजय यांनी सावरकर हेच भारतरत्न मिळण्यास सर्वात योग्य असल्याचे नमूद करून सावरकरांचे कार्य हिंदू राष्ट्रवाद आणि हिंदूंच्या उत्कार्षासाठी अत्यंत महत्वपूर्ण असल्याचे स्पष्टपणे मांडले आहे. त्यामुळे या कव्हर स्टोरीत एक प्रकारचा समतोल निर्माण झालेला आहे. मात्र टकले यांनी त्यांच्या लेखात सावरकर यांचे प्रखर विज्ञानवादी विचार यांना अधिक स्थान द्यायला हवे होते, असे वाटते. कव्हर स्टोरीच्या नावामुळे त्यातील मजकूर योग्य पद्धतीने वाचकापर्यंत पोचला गेला नाही, असे माझे निरीक्षण आहे. कारण उल्लेखनीय बाब अशी कि टकले यांच्या संपूर्ण लेखात ‘A Lamb, Lionized’ असा शब्दच नाही आणि तरुण विजय यांच्या ही लेखात कुठेही ‘The Misunderstood Rebel’ असा उल्लेख नाही. ही दोन्ही शीर्षके या लेखकांनी दिलेली नाहीत असे मान्य केले तर ते गैर ठरणार नाही.
भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याबाबत आणि आधुनिक राष्ट्र्वादाबाबत प्रत्येकाचे आकलन वेगवेगळे होते. हिंदुत्व हे राष्ट्रीयत्व मानणाऱ्या सावरकरांच्या भारतीयत्वाच्या कल्पना भूमीशी निगडीत होत्या, ते पुण्यभू आणि कर्मभू या अर्थाने हिंदू धर्माला केंद्रस्थानी ठेवून पाहत होते, याउलट जनाधार असणारे महात्मा गांधी भूमीच्या नव्हे, तर या भूमीवर जीवन जगणाऱ्या प्रत्येक मानवप्राण्याच्या हिताच्या अनुषंगाने सर्वसमावेशक आणि व्यापक मानवतावादी भारतीय राष्ट्रवादाची कल्पना मांडत होते. सावरकर आणि गांधी यांच्यात केवळ मार्ग आणि उद्दिष्ट यामध्ये मतभेद होते असे नव्हे तर सावरकर आणि गांधी यांचे विचार एकमेकांच्या एकदम विरोधी आहेत. सावरकर स्वातंत्र्य सेनानी होते, त्यांनी स्वातंत्र्य संग्रामात भाग घेतला, ब्रिटीशांचा कारावास भोगला, एकेकाळी त्यांनी धर्मनिरपेक्ष भूमिका मांडली, प्रखर विज्ञानवाद देखील मांडला. मात्र धर्मनिरपेक्ष विचाराचा किंवा गाय हा उपयुक्त पशु आहे म्हणणारा, विज्ञानवादी सावरकरवादी पाहायला मिळणे दुर्मिळ आहे. तेंव्हा आज अनुयायात लोकप्रिय असलेले सावरकर हे हिंदुत्ववादीच आहेत आणि तेच राष्ट्रपिता महात्मा गांधी यांच्या हत्येत आरोपी होते आणि नंतर तेच सावरकर सबळ पुराव्या अभावी सुटका झालेले सावरकर आहेत. एकंदरीत पाहता गांधीद्वेष ही सावरकर प्रेमाची पूर्वअट बनली असून एकाच वेळी कोणीही व्यक्ती गांधीवादी आणि सावरकरवादी होवू शकत नाही.
लोकमान्य टिळक यांच्यानंतर महाराष्ट्रीय ब्राह्मण समाजात देशपातळीवरील प्रमुख राजकीय तथा सामाजिक क्षेत्रातील वंदनीय आणि प्रभावशाली व्यक्तिमत्व म्हणून सावरकर यांचे नाव घ्यावे लागेल. हेडगेवार, गोळवलकर, देवरस ही मंडळी देखील महाराष्ट्रीयच, मात्र सावरकर हे अधिक लोकप्रिय असलेले दिसून येतात. महाराष्ट्रीय ब्राह्मण समाजात अनेक गांधीवादी राजकारणी आणि समाजकारणी होवून गेले. राष्ट्रीय स्तरावर त्यांना अनेकविध जातीधर्मातील अनुयायी भेटले परंतु ते ब्राह्मण समाजाला कधीही ब्राह्मणांचे नेते वाटले नाहीत, कारण त्यांचे कार्य समाजातील शोषण व्यवस्था मोडीत काढण्याचे होते. सर्वसामान्य ब्राह्मण लोक या लोकांच्या पाठीमागे उभा राहणे अशक्यच होते.
स्वातंत्र्यापूर्वीपासून आणि स्वातंत्र्यानंतर देखील मराठी लेखक, विचारवंत हे प्रामुख्याने ब्राह्मण समाजातील होते ,त्यातील अनेक जण गांधीवादी होते, परंतु सावरकर यांनी भोगलेल्या कारावासामुळे त्यांचाबद्दल बद्दल एकप्रकारचा सुप्त आदर ते बाळगून होते. त्यामुळे सावरकर यांच्यावर प्रखर टीका करणारे साहित्य बामसेफ आणि सेवा संघाने कांही उथळ पुस्तिका प्रकाशित करेपर्यंत लिहिले गेले नव्हते. शालेय आणि महविद्यालयीन काळात मी देखील सावरकरवादी विचाराने प्रेरित झालेले होतो आणि मित्र मंडळीत, लग्न किंवा मुंजीच्या सोहळ्यात, पाहुण्यारावळ्यात, गांधीजींचा उल्लेख एकेरीने ‘टकल्या’ वगैरे करून असंख्य अश्लाघ्य जोक्स अनेकवेळा ऐकलेले आहेत. नेहरूंवर सुद्धा असे अनेक जोक्स आजपर्यंत ऐकत लहानाचे मोठे झालेले अनेक जन पाहायला मिळतील. त्यामुळे गांधी नेहरू यांच्यावरील टीका आणि तीही अत्यंत शिवराळ भाषेत ऐकून वाचून सवय झाल्यासारखी अवस्था आज समाजात दिसून येते. मात्र सावरकर यांच्याबद्दल संशय व्यक्त करणारा लेख आणि तोही चक्क ‘कोकरू’ असा उल्लेख करणारा, छापून येणे कांही वाचकांना अजिबात सहन न होणारी गोष्ट ठरते. कारण गांधी, नेहरूंचे ठीक आहे पण सावरकर यांना ‘कोकरू’ असे संबोधून छापला गेलेला लेख पूर्वी कधीच पाहण्यात नसल्यामुळे कांहीजण अत्यंत क्रोधीत होणे स्वाभाविक आहे, हे सर्वांनी समजून घ्यायला हवे.
"द वीक" च्या या कव्हर स्टोरी मध्ये असणारे निरंजन टकले आणि तरुण विजय यांचे दोन्ही लेख दोन्ही बाजूची माहिती वाचकासमोर मांडून सावरकर यांना भारतरत्न द्यावा कि नाही या प्रश्न वाचकावर सोपवतात. सावरकर पण या कव्हर स्टोरी मुळे देवून सशस्त्र क्रांतिकारक, उत्तम वक्ते, कवी, लेखक आणि मराठी भाषा तज्ञ विनायक दामोदर सावरकर यांच्या कार्याविषयी, त्यांच्या सामाजिक व राजकीय विचारांविषयी नव्याने मंथन होत आहे, चर्चा होत आहे ही बाब चांगली आहे. मात्र ही चर्चा संयम ठेवून आणि असंसदीय शब्दांना वगळून व्हावी. भारत सरकारच्या निर्णयानुसार सध्याच्या कालखंडात स्वातंत्र्य सैनिक वि.दा.सावरकर यांना भारतरत्न मिळण्यास कोणताही अडसर येण्याची अजिबात शक्यता नाही, मात्र महात्मा गांधी यांना राष्ट्रपिता म्हणून वंदन करत असताना सावरकर यांना भारतरत्न प्रदान करताना अनेक वादांना सामोरे जावे लागण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.
लेखन- राज कुलकर्णी
"द वीक" या साप्ताहिकाच्या ,२४ जानेवारी २०१६ या अंकात भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यातील सशस्त्र क्रांतिकारक, स्वातंत्र्य सैनिक विनायक दामोदर सावरकर यांच्यावर एक कव्हर स्टोरी प्रकाशित करण्यात आली . यामध्ये सावरकर यांची राजकीय विचारधारा, त्यांचे स्वातंत्र्य संग्रामातील कार्य, झालेली शिक्षा, त्यांनी तत्कालीन सरकारसमोर दाखल केलेले माफीनामे, कांही अटी लादून शेवटी झालेली सुटका, रत्नागिरीमधील त्यांचे कार्य, गांधी हत्येचा आरोप आणि त्यातून सुटका, त्यावरील विविध वाद प्रवाद , त्यांच्या अनुयायांमध्ये त्यांच्याबद्दल असणारी भक्तीभावना, देशातील त्यांचा प्रभाव, त्यांचे टीकाकार या सर्व बाबींचा उहापोह यामध्ये केला असून, सावरकर भारतरत्न मिळण्यास पात्र आहेत काय याचा शोध घेण्यासाठी ही कव्हर स्टोरी छापण्यात आली आहे. अंकाच्या पान क्रमांक ४ वर ‘हिरो ऑर झिरो’ या मथळ्याखाली, एका बाजूला सावरकरांचे अनुयायी त्यांना भारतरत्न द्यावा ही मागणी करत असतना त्यांचे टीकाकार मात्र त्यांना हिरो मानण्यास तयार नाहीत, अशा वेळी सावरकर खरे कोण होते? यावर प्रकाश टाकण्यासाठी हा विषय निवडल्याचे या अंकाने प्रसिद्ध केले असून अंकाच्या मुखपृष्ठावर ‘वीर सावरकर – डज हि डीजर्व्ह भारतरत्न?’ असे शीर्षक आवर्जून नमूद केले आहे.
अंकाच्या पान क्रमांक २६ पासून ३८ पर्यंत ही कवर स्टोरी छापण्यात आली आहे. यात दोन लेख असून या शिवाय ‘Bundle Of Contradiction’, ‘The Prodigal Son’ , ‘Saffron Stalwart’ आणि ‘Photo Fame’ या चौकटी आणि पटेल यांचे २७ फेब्रुवारी १९४८ रोजीचे नेहरूंना पत्र, सावरकरांच्या माफीच्या याचिकेची प्रत याची छायाचित्रे सुद्धा यात आहेत. या कव्हर स्टोरी मधील एक लेख, "द वीक" चे पत्रकार निरंजन टकले यांचा असून त्याचे शीर्षक ‘ A Lamb, Lionized’ असे आहे तर गेस्ट कॉंलम मध्ये पांचजन्य चे माजी संपादक तरुण विजय यांचा ‘ The Misunderstood Rebel’ असा लेख आहे..
टकले यांच्या प्रदीर्घ लेखात त्यांनी, अंदमान मध्ये सावरकर यांच्या कालखंडातील सजाभोगणा-या इतर कांही क्रांतिकारकांचे अनुभव देखील मांडले आहेत. यात भूषण रॉय, उल्लास्कर दत्त, बरीन्द्र घोष यांचा प्रमुख उल्लेख करावा लागेल. सावरकर यांचे कारागृहातील आगमन, त्यांच्या माफीच्या एकूण सहा याचिका, झालेली सुटका, गांधी हत्येचा आरोप व त्यातून सबळ पुराव्याअभावी मुक्तता, कपूर आयोगाची नेमणूक या सर्व बाबी सावरकर यांचे समर्थक आणि अनुयायी यांना मान्य आहेतच. फक्त समर्थक आणि अनुयायी यांचा माफीच्या याचिकेकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन वेगवेगळा आहे. या कव्हर स्टोरी मध्ये या दोन्ही भूमिका अतिशय स्पष्टपणे मांडल्या गेल्या आहेत.
‘Bundle Of Contradiction’ हा पोट मथळा असणाऱ्या चौकटीत धनंजय कीर यांनी लिहिलेल्या चरित्रातील, सावरकरांनी १२ व्या वर्षी एक मशिदीची तोडफोड केल्याचा संदर्भ दिलेला आहे तर ,बहाद्दूर शहा जाफर, बेगम झीनत महाल यांचा मोठेपणा मान्य करणारे सावरकर धर्मनिरपेक्ष असल्याबाबतचा देखील संदर्भ दिला आहे. गांधी आणि त्यांची झालेली १९०६ सालातील भेट, त्यावेळी गांधीजींनी ते मासांहार करत नसल्याबद्दल सावरकरांना सांगणे आणि सावरकर म्हणतात कि इंग्रजांबरोबर लढायचे असेल तर मासांहार गरजेचा आहे. सावरकरांच्या ’१८५७ चे स्वातंत्र्य समर’ ‘माझी जन्मठेप’ या लेखनाचाही संदर्भ दिला आहे. सावरकरांना हिटलरच्या ज्यू विरोधी मोहिमेचे असणारे आकर्षण व समर्थन, सुभाषचंद्र बोस हे जेंव्हा ब्रिटीशांच्या फौजेत भारतीयांनी सामील होवू नये म्हणून आवाहन करत होते, तेंव्हा सावरकर भारतीयांना ब्रिटीश फौजेत सामील करण्यासाठी प्रयत्न करत होते, असेही या लेखात नमूद केले आहे. सावरकर हे उत्तम कवी, प्रतिभावान लेखक, वक्ते होते आणि त्यांनी मराठी भाषा शुद्धीचे प्रयत्न करून मराठी भाषेत दूरध्वनी, संसद, इत्यादी शब्द वापरात आणल्याचे देखील टकले यांनी नमूद केले आहे. त्याचबरोबर भारताच्या तिरंगा ध्वजाला विरोध करून भगवा हा ध्वज भारताचा असावा असे मत सावरकर यांनी व्यक्त केले होते, याचीही माहिती या लेखातून मिळते .
‘The Prodigal Son’ या शीर्षकाविषयी काहींना आक्षेप असू शकतो, मात्र हा शब्द स्वतःच सावरकर यांनी त्यांच्या माफीच्या याचिकेत नमूद केला असल्याचे दिसून येते. सावरकर हिंदुत्ववादी होते आणि म्हणूनच ते ‘Saffron Stalwart’ होते, हे तर त्यांच्या अनुयांना देखील मान्य असणार आहे. त्यानंतर ‘Photo Fame’ या पोट शीर्षकाखालील चौकटीत अंदमान मधील सावरकर कोठडी मधील सावरकर यांच्या नावाची प्लेट मणिशंकर अय्यर यांनी काढल्याच्या घटनेबद्दल माहिती दिली आहे. सावरकर यांचे नाव पोर्ट ब्लेयरच्या विमान तळास देण्यात आले मात्र सुभाष चंद्र बोस यांनी आझाद हिंद सेनेचे प्रमुख म्हणून अंदमान जिंकले म्हणून त्यांचे नाव या विमानतळाला द्यायला हवे, अशी मागणी इथल्या एक रहिवाशाने बोलून दाखवल्याचे त्यांनी नमूद केले आहे.
टकले यांचे हे लेखन अत्यंत विस्तृत स्वरूपाचे असून त्यांची भाषाशैली ओघवती आणि मांडण्याची पद्धत अतिशय सावध आहे. टकले यांनी संपूर्ण लेखात स्वतःचे असे कोणतेही मत व्यक्त केले नाही हीच या लेखनाची अत्यंत महत्वपूर्ण बाब आहे.
"द वीक" हे साप्ताहिक राष्ट्रीय स्तरावरील आणि इंग्रजीतून लेख असल्यामुळे स्वाभाविकपणे आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील नियतकालिक आहे. संपादक टी.आर. गोपालकृष्णन यांना याची कल्पना येणे अशक्य आहे कि, सावरकर यांच्याबद्दल माफीनामा, गांधीहत्या, त्रावणकोर संस्थानाविषयीची भारत सरकारविरोधी भूमिका एवढे वाद असूनही, सावरकरांना वंद्य मानणारा एका मोठा वर्ग महाराष्ट्रात आहे आणि ‘A Lamb, Lionized’ म्हणजे ‘सिंहाची झूल ओढलेले कोकरू’ या शब्द प्रयोगामुळे किती वादंग होवू शकतो ?
भारतरत्न मिळण्यास सावरकर पात्र आहेत की नाही याचा निर्णय भारत सरकार मार्फत गठीत केली गेलेली समिती ठरवू शकते, मात्र भारतरत्न सन्मानासाठी प्रस्तावित असणाऱ्या सावरकर यांच्यावर ‘A Lamb, Lionized’ अशी टीका केल्यावर त्याची प्रतिक्रिया मात्र केवळ प्रादेशिक स्तरावर उमटली गेली. कारण अजून टकले यांच्या या लेखावर महाराष्ट्र वगळता, त्रिवेंद्रम, कोची, वाराणसी, जयपूर, इंफाळ, कलकत्ता येथील कोणी लेख लिहून खंडन केल्याचे दिसून आले नाही. एकूणच राष्ट्रीय स्तरावर हा लेख कितपत स्वीकारला गेला किंवा कितपत नाकारला गेला याचा तपशील उपलब्ध नाही. परंतु महाराष्ट्रात मात्र यावर त्वेषाने प्रतिवाद करण्यात आला. सावरकर यांच्या विचारांवर निष्ठा असणाऱ्या कांही मंडळीकडून निरंजन टकले यांच्यावर अत्यंत शिवराळ आणि द्वेषपूर्ण भाषेत सोशल माध्यमातून टीका केली गेली.
निरंजन टकले यांच्या लेखनावर सावरकरवादी यांनी अनेक आक्षेप घेतले आणि टकले यांनी धादांत खोटी माहिती या लेखातून मांडली असल्याचे म्हटले. हे आक्षेप कोणते आहेत हे पहिले तर, सर्वात प्रथम या लेखाचे नाव ‘A Lamb, Lionized’, त्यानंतर सावरकर यांचे माफीनामे, सावरकरांना कोलू चालवण्याचे काम दिले नव्हते, त्यांना दोरखंड वळण्याचे काम दिले होते, त्यांचे अंदमान जेलमधील कोणत्याही कृत्यात सहभागी न होणे, गांधी हत्येत सबळ पुराव्याअभावी मुक्तता होवूनही कपूर आयोगाचा हवाला देवून सावरकरांना गांधी हत्येस जवाबदार धरणे, कपूर आयोग नेमण्याची तारीख चुकीची नमूद करणे, द्विराष्ट्रवादाची मांडणी सावरकरांची केल्याचे मांडणे आदी मुद्दे आहेत. मात्र सर्वात मोठा आक्षेप, टकले यांनी घेतलेला दिल्ली विद्यापीठातील प्राध्यापक शम्सुल इस्लाम यांच्या लेखनाचा संदर्भ याबद्दलचा आहे. टकले यांच्या लेखावर टीका करताना इतर अनेक लेखाबाहेरील मुद्दे, जसे नास्तिक भगत सिंगने हिंदुत्ववादी लाला लजपतराय यांच्या हत्येचा बदला घेणे, किंवा आंबेडकर यांचे मुस्लीमविरोधी वाटणारे वाक्य आदी मुद्दे नमूद केले आहेत. लेखावर टीका करताना टकले यांनी कारावास भोगला आहे काय? असा प्रश्न विचारून अनेक असंसदीय शब्द देखील कांही लेखकांनी वापरले आहेत.
"द वीक" मधील कवर स्टोरीचे वस्तुनिष्ठ आणि निरपेक्ष अध्ययन सावरकरवादी करू शकले नाहीत हेच एकंदर या टीकेतून दिसून येते. अर्थात "द वीक" मधील कवर स्टोरी वरील टीका पूर्णपणे गैर आणि चुकीची आहे, असे माझे मत नव्हे. परंतु सावरकरवादी या कवर स्टोरीचे अध्ययन निरपेक्षपणे करू शकले नाहीत यास सर्वस्वी जवाबदार खुद्द "द वीक" हे साप्ताहिकच आहे ! कारण या कवर स्टोरी मधील टकले यांच्या लेखात कुठेही ‘A Lamb , Lionized’ असा शब्द नाही ! मात्र लेखाला शीर्षक असे दिल्यामुळे, संपूर्ण कवर स्टोरी ही सावरकरांना ‘कोकरू’ या शब्दाने हिणवणारी आणि अपमानास्पद झाल्याचे प्रथम दर्शनी स्पष्ट होते. ही कवर स्टोरी सावरकर यांच्याबद्दल पूर्वग्रहदुषित वृत्तीतून लिहिली आहे, या सावरकर यांच्या अनुयायाच्या मतास पुष्टी देण्याचे काम या शीर्षकाने केले आहे.
सावरकर यांच्यावरील लेखाचे शीर्षक ‘A Lamb, Lionized’ म्हणजे ‘सिंहाची झूल ओढलेले कोकरू’ हे शीर्षक वाचल्यानंतर, पुढील कांही वाचण्याच्या आधीच कांही वाचकांच्या तळपायाची आग मस्तकात गेलीली असते, ज्यामध्ये मोठे प्रमाण केवळ महाराष्ट्र प्रदेशातील वाचकांचेच असणार हे उघड आहे. कांही वाचक रागाच्या भरातच हा लेख वाचून काढतात. मनावर क्रोधाचे अधिराज्य असताना मेंदू निष्क्रिय असतो असे म्हणतात, नेमकी हीच बाब हा लेख वाचताना ज्यांना राग आला त्यांची झाली आहे आणि त्यांनी रागाच्या भरात वाचन केल्यामुळे, वस्तुनिष्ठ पद्धतीने या लेखाचे आकलन त्यांना होवू शकलेले नाही. म्हणजे दुषित शीर्षकामुळे कांही वाचकांनी लेख देखील पूर्वग्रहदुषित होवून वाचला असण्याची शक्यता जास्त आहे. यामुळे सशस्त्र क्रांतिकारक असणाऱ्या सावरकरांच्या अनुयायांना आत्यंतिक क्रोध येणे सहज स्वाभाविक आहे. कांही अनुयायांनी लेख जसे रागाच्या भरात वाचले त्याच रागाच्या भरात त्यांनी प्रतिवाद करणारे लेख देखील लिहिले आहेत, ज्यात क्रोध आणि अस्वस्थता स्पष्टपणे दिसून येते. मात्र याचा दोष सावरकर यांच्या अनुयायांना देता येणार नाही, यास सर्वस्वी जवाबदार "द वीक" मधील लेखाचे शीर्षक ‘A Lamb, Lionized’ हेच आहे. कांही वाचक प्रचंड राग आल्यानंतर सलग १५-१५ दिवस शांत झालेले नाहीत आणि त्यामुळे रागाच्या भरात लेखाचा प्रतिवाद केल्याचे पदोपदी जाणवते. अर्थात क्रोधीत असतानाही संयम ठेवणे, असभ्य भाषा न वापरणे हे प्रत्येकालाच शक्य नसते.
टकले यांच्या लेखामध्ये त्यांनी हिंदू मुस्लीम द्विराष्ट्रावादास सावरकर यांना दोषी धरले आहे, ते चुकीचे आहे. द्विराष्ट्रवाद हा दोन्ही धर्मातील धर्माध विचारांच्या वृत्तीचे अपत्य होता, त्यास दोन्ही पक्ष जबाबदार होते. सुरुवात कोणी केले, हा प्रश्न दंगलीत पहिला दगड कोणी मारला याचा शोध घेण्यासारखे आहे. सावरकरांच्या राष्ट्रवादाच्या कल्पना हिंदुत्व विचारांशी निगडीत होत्या, त्यामुळे हिंदुराष्ट्रवादाचे ते समर्थक होते, ही बाब स्पष्ट आहे. कपूर आयोगाच्या नेमणुकीची तारीख देखील चुकीची नमूद केली गेली आहे , पण यावरून लगेच सावरकर यांना फासावर देण्याची तयारी कपूर आयोगाच्या माध्यमातून केली गेली म्हणणे रागाच्या भरात व्यक्त झालेले मत असल्याचे आपण समजून घेतले पहिले. कपूर आयोग नेमण्यात आला तेंव्हा सावरकर हयात नव्हते, शिवाय त्यांच्या हयातीत जरी तो नेमला गेला असता तरीदेखील ७९ वर्ष वयाच्या व्यक्तीला दोषी सिद्ध करण्याच्याच उद्देशाने तो नेमला होता असे म्हणता येणार नाही. कारण आयोग नेमण्यापेक्षा सावरकर यांच्या सुटकेच्या निकाला विरोधात अपील दाखल करण्याच्या पर्यायायाचा विचार करता आला असता पण तोही केला गेला नाही, हे वास्तव आहे. बाकी नथुराम आणि सावरकर यांचे संबंध, त्यांची भेट याबद्दल जनमानसात ज्या बाबी रुजल्या आहेत, त्याचा प्रतिवाद करणे अशक्य आहे. सावरकरांचा गांधी हत्येशी कसलाही संबंध नाही, असे म्हणनाऱ्या लोकांना गांधी हत्येचे श्रेय केवळ एकट्या नथूरामचे आहे, असे म्हणणे देखील मान्य नसते. सबळ पुराव्या अभावी सुटका या शब्दाचा मतितार्थ या परिप्रेक्ष्यात पाहावा लागतो. सावरकरांनी त्यांचा आणि गांधी हत्येचा संबंध नसल्याचे स्पष्ट केले आणि न्यायालयाकडून त्यांची सबळ पुरावा नसल्यामुळे सुटका देखील झाली असली तरी कांही सावरकरवाद्यांना सावरकरांचे हेच कर्तृत्व गौरविण्यात जास्त रस असतो. त्यांचा आणि गांधी हत्येचा संबंध नाही यावर सावरकरांचे विरोधक विश्वास ठेवत नसतील तर एकवेळ मान्य होवू शकते पण यावर कांही अनुयायायांचा देखील विश्वास नाही, हीच बाब सावरकरांबद्दल आजही संशयाचे दाट धुके निर्माण करण्यास कारणीभूत ठरली असावी.
सावरकरांना कोलू चालवावा लागत नव्हता आणि त्यांना दोरखंड वळण्याचे काम देण्यात आले होते, असे लेखात नमूद आहे. सावरकर स्वतः त्यांच्या माफी याचिकेत म्हणतात मी कोलू चालवला होता, सावरकरांनी स्वतःबद्दल लिहिले वाक्य म्हणून काहींचा विश्वास बसणे अशक्य असेल तर, बरीन घोष यांच्या मतानुसार सावरकर बंधूना रोज सकाळी सहा वाजता तेल काढण्यासाठी घाण्यावर काम करावे लागे आणि त्यावेळी डेव्हिड बारी सिगारेटचे झुरके मारत बसलेला असा संदर्भ याच लेखात आहे. स्वरूप लाल यांच्या लेखनात देखील त्यांनी म्हटले आहे की, सर्वच कैद्यांना आळीपाळीने एका दिवसाला ३० पौंड तेल काढावे लागत होते. याबद्दल टकले यांनी अतिशय सावध पणे लिहिले कि त्यांच्या ‘जेल हिस्ट्री टिकेट’ वरती त्यांनी कोलू चालविल्याची नोंद आढळून येत नाही. लेखक या ठिकाणी कोणत्याही निष्कर्षास ने येता फक्त दोन बाबी समोर ठेवतो. टकले यांनी सावरकरांची वर्तणूक शांत होती आणि ते जेल मधील उपक्रमात भाग घेत नसत ही माहिती सुद्धा त्रिलोकनाथ चक्रवर्तीच्या यांच्या लेखनातील असल्याचे नमूद केले आहे.
या लेखात लेखकाने मणिशंकर अय्यर, वेद राही, Sir Reginald Craddock, यांचा संदर्भ घेतला आहे आणि य. दि. फडके यांचा उल्लेख सावरकरवादी असा केला आहे, जो योग्य नव्हे ! इतर अनेक क्रांतिकारक आणि अंदमान जेल मधील सेनानींनी लिहिलेल्या पुस्तकाचे संदर्भ देखील दिले आहेत. पण सर्वात मोठा आक्षेप आहे तो असा कि, या लेखात टकले यांनी शम्सुल इस्लाम यांच्या ‘Hindutva: Savarkar Unmasked’ या पुस्तकाचा संदर्भ आणि त्यातील प्रमुख उतारे, यांच्यावर आधारित पूर्ण लेख लिहिला आहे. शम्सुल इस्लाम हे दिल्ली विद्यापीठातील प्राध्यापक आहेत. ते सावरकरांच्या विचाराचे विरोधक आहेत आणि शिवाय ते जन्माने मुस्लीम आहेत. अनेक वाचकांना शम्सुल इस्लाम यांच्या पुस्तकाचा संदर्भ घेतल्यामुळे देखील क्रोध निर्माण झालेला असण्याची शक्यता आहे. त्यात सावरकरवादी वाचक असेल तर तो हिंदुत्ववादी असणार आणि आपसूकच सावरकरांचा विरोधक आणि तो ही मुस्लीम, ही बाब त्या वाचकाला सहन न होणारी आहे. हा लेख शम्सुल इस्लाम च्या लेखनावर अधिक प्रमाणावर आधारित असणे हा या लेखातील एक दोष म्हणावा लागेल. शम्सुल इस्लाम सावरकर विरोधी मुस्लीम लेखकाचे संदर्भ या कव्हर स्टोरी मध्ये आहेत तर त्याचवेळी "द वीक" ने पान क्रमांक ३८ वर प्रखर सावरकरवादी, "पांचजन्य" चे माजी संपादक शतप्रतिशत हिंदू असणारे तरुण विजय यांचा, त्यांची बाजू मांडणारा जवळपास ८०० शब्दांचा एक लेख छापला आहे. ज्यामध्ये तरुण विजय यांनी सावरकर हेच भारतरत्न मिळण्यास सर्वात योग्य असल्याचे नमूद करून सावरकरांचे कार्य हिंदू राष्ट्रवाद आणि हिंदूंच्या उत्कार्षासाठी अत्यंत महत्वपूर्ण असल्याचे स्पष्टपणे मांडले आहे. त्यामुळे या कव्हर स्टोरीत एक प्रकारचा समतोल निर्माण झालेला आहे. मात्र टकले यांनी त्यांच्या लेखात सावरकर यांचे प्रखर विज्ञानवादी विचार यांना अधिक स्थान द्यायला हवे होते, असे वाटते. कव्हर स्टोरीच्या नावामुळे त्यातील मजकूर योग्य पद्धतीने वाचकापर्यंत पोचला गेला नाही, असे माझे निरीक्षण आहे. कारण उल्लेखनीय बाब अशी कि टकले यांच्या संपूर्ण लेखात ‘A Lamb, Lionized’ असा शब्दच नाही आणि तरुण विजय यांच्या ही लेखात कुठेही ‘The Misunderstood Rebel’ असा उल्लेख नाही. ही दोन्ही शीर्षके या लेखकांनी दिलेली नाहीत असे मान्य केले तर ते गैर ठरणार नाही.
भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याबाबत आणि आधुनिक राष्ट्र्वादाबाबत प्रत्येकाचे आकलन वेगवेगळे होते. हिंदुत्व हे राष्ट्रीयत्व मानणाऱ्या सावरकरांच्या भारतीयत्वाच्या कल्पना भूमीशी निगडीत होत्या, ते पुण्यभू आणि कर्मभू या अर्थाने हिंदू धर्माला केंद्रस्थानी ठेवून पाहत होते, याउलट जनाधार असणारे महात्मा गांधी भूमीच्या नव्हे, तर या भूमीवर जीवन जगणाऱ्या प्रत्येक मानवप्राण्याच्या हिताच्या अनुषंगाने सर्वसमावेशक आणि व्यापक मानवतावादी भारतीय राष्ट्रवादाची कल्पना मांडत होते. सावरकर आणि गांधी यांच्यात केवळ मार्ग आणि उद्दिष्ट यामध्ये मतभेद होते असे नव्हे तर सावरकर आणि गांधी यांचे विचार एकमेकांच्या एकदम विरोधी आहेत. सावरकर स्वातंत्र्य सेनानी होते, त्यांनी स्वातंत्र्य संग्रामात भाग घेतला, ब्रिटीशांचा कारावास भोगला, एकेकाळी त्यांनी धर्मनिरपेक्ष भूमिका मांडली, प्रखर विज्ञानवाद देखील मांडला. मात्र धर्मनिरपेक्ष विचाराचा किंवा गाय हा उपयुक्त पशु आहे म्हणणारा, विज्ञानवादी सावरकरवादी पाहायला मिळणे दुर्मिळ आहे. तेंव्हा आज अनुयायात लोकप्रिय असलेले सावरकर हे हिंदुत्ववादीच आहेत आणि तेच राष्ट्रपिता महात्मा गांधी यांच्या हत्येत आरोपी होते आणि नंतर तेच सावरकर सबळ पुराव्या अभावी सुटका झालेले सावरकर आहेत. एकंदरीत पाहता गांधीद्वेष ही सावरकर प्रेमाची पूर्वअट बनली असून एकाच वेळी कोणीही व्यक्ती गांधीवादी आणि सावरकरवादी होवू शकत नाही.
लोकमान्य टिळक यांच्यानंतर महाराष्ट्रीय ब्राह्मण समाजात देशपातळीवरील प्रमुख राजकीय तथा सामाजिक क्षेत्रातील वंदनीय आणि प्रभावशाली व्यक्तिमत्व म्हणून सावरकर यांचे नाव घ्यावे लागेल. हेडगेवार, गोळवलकर, देवरस ही मंडळी देखील महाराष्ट्रीयच, मात्र सावरकर हे अधिक लोकप्रिय असलेले दिसून येतात. महाराष्ट्रीय ब्राह्मण समाजात अनेक गांधीवादी राजकारणी आणि समाजकारणी होवून गेले. राष्ट्रीय स्तरावर त्यांना अनेकविध जातीधर्मातील अनुयायी भेटले परंतु ते ब्राह्मण समाजाला कधीही ब्राह्मणांचे नेते वाटले नाहीत, कारण त्यांचे कार्य समाजातील शोषण व्यवस्था मोडीत काढण्याचे होते. सर्वसामान्य ब्राह्मण लोक या लोकांच्या पाठीमागे उभा राहणे अशक्यच होते.
स्वातंत्र्यापूर्वीपासून आणि स्वातंत्र्यानंतर देखील मराठी लेखक, विचारवंत हे प्रामुख्याने ब्राह्मण समाजातील होते ,त्यातील अनेक जण गांधीवादी होते, परंतु सावरकर यांनी भोगलेल्या कारावासामुळे त्यांचाबद्दल बद्दल एकप्रकारचा सुप्त आदर ते बाळगून होते. त्यामुळे सावरकर यांच्यावर प्रखर टीका करणारे साहित्य बामसेफ आणि सेवा संघाने कांही उथळ पुस्तिका प्रकाशित करेपर्यंत लिहिले गेले नव्हते. शालेय आणि महविद्यालयीन काळात मी देखील सावरकरवादी विचाराने प्रेरित झालेले होतो आणि मित्र मंडळीत, लग्न किंवा मुंजीच्या सोहळ्यात, पाहुण्यारावळ्यात, गांधीजींचा उल्लेख एकेरीने ‘टकल्या’ वगैरे करून असंख्य अश्लाघ्य जोक्स अनेकवेळा ऐकलेले आहेत. नेहरूंवर सुद्धा असे अनेक जोक्स आजपर्यंत ऐकत लहानाचे मोठे झालेले अनेक जन पाहायला मिळतील. त्यामुळे गांधी नेहरू यांच्यावरील टीका आणि तीही अत्यंत शिवराळ भाषेत ऐकून वाचून सवय झाल्यासारखी अवस्था आज समाजात दिसून येते. मात्र सावरकर यांच्याबद्दल संशय व्यक्त करणारा लेख आणि तोही चक्क ‘कोकरू’ असा उल्लेख करणारा, छापून येणे कांही वाचकांना अजिबात सहन न होणारी गोष्ट ठरते. कारण गांधी, नेहरूंचे ठीक आहे पण सावरकर यांना ‘कोकरू’ असे संबोधून छापला गेलेला लेख पूर्वी कधीच पाहण्यात नसल्यामुळे कांहीजण अत्यंत क्रोधीत होणे स्वाभाविक आहे, हे सर्वांनी समजून घ्यायला हवे.
"द वीक" च्या या कव्हर स्टोरी मध्ये असणारे निरंजन टकले आणि तरुण विजय यांचे दोन्ही लेख दोन्ही बाजूची माहिती वाचकासमोर मांडून सावरकर यांना भारतरत्न द्यावा कि नाही या प्रश्न वाचकावर सोपवतात. सावरकर पण या कव्हर स्टोरी मुळे देवून सशस्त्र क्रांतिकारक, उत्तम वक्ते, कवी, लेखक आणि मराठी भाषा तज्ञ विनायक दामोदर सावरकर यांच्या कार्याविषयी, त्यांच्या सामाजिक व राजकीय विचारांविषयी नव्याने मंथन होत आहे, चर्चा होत आहे ही बाब चांगली आहे. मात्र ही चर्चा संयम ठेवून आणि असंसदीय शब्दांना वगळून व्हावी. भारत सरकारच्या निर्णयानुसार सध्याच्या कालखंडात स्वातंत्र्य सैनिक वि.दा.सावरकर यांना भारतरत्न मिळण्यास कोणताही अडसर येण्याची अजिबात शक्यता नाही, मात्र महात्मा गांधी यांना राष्ट्रपिता म्हणून वंदन करत असताना सावरकर यांना भारतरत्न प्रदान करताना अनेक वादांना सामोरे जावे लागण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.
लेखन- राज कुलकर्णी
हा लेख सावरकरच नाही तर इतर ही व्यक्तिंच्या योगदानाबद्दल चर्चा घडवुन आणील, अशी अपेक्षा करु या. आपल्या पद्धतीने व त्याच बाजाने अभिनिवेश न बाळगता लेख आणि चर्चेची अपेक्षा
ReplyDelete