Nehru frequently asked Questions 6

प्रश्न - कॉग्रेस मघे गांधी घरण्यासच अध्यक्षपद दिले जाते. त्याबद्दल हे वाचा!  

कॉग्रेसचे अध्यक्षपद व नेहरू-गांधी परीवार...

उत्तर -  लेखात  कोणत्याही राजकीय पक्षावर  टिका  केलेली नाही. टिका असेलच तर ती विविध कालखंडातील कॉग्रेसमधील नेत्यांवरच आहे. कारण हा कॉग्रेस पक्षाचा अंतर्गत विषय असल्यामुळे काँग्रेसेतर नेते वा काँग्रेसेतर पक्षांचे समर्थक हे इथे चिंतनातही नाहीत.मला जाणीव आहे, माझ्या फेसबुक मित्रमंडळीपैकी सर्वच मित्र काँग्रेसी वा काँग्रेस समर्थक नाहीत. त्यामुळे अशा मित्रांनी  राहूल गांधी यांचे प्रस्तावित अध्यक्षपद आणि त्यांच्याबाबतचा मजकूर  पुर्णपणे अप्रस्तुत समजावा व तो मजकूर वगळून हा लेख  केवळ कॉग्रेस पक्षातील घडामोडींचा इतिहास या स्वरूपात पहावा !

________________________________

कॉग्रेसचे अध्यक्षपद व नेहरू-गांधी परीवार..

भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसचे विद्यमान उपाध्यक्ष राहुल गांधी लवकरच अध्यक्षपदाची सूत्रे हाती घेतील ,असे चित्र दिसत आहे. कॉंग्रेस पक्षाचा अध्यक्ष कोण असावा, हा कॉंग्रेसचा अंतर्गत प्रश्न असतानाही, विरोधी पक्ष तथा कांही विचारवंतांनी कॉंग्रेस पक्षातील गांधी-नेहरू परिवाराची घराणेशाही हा जुनाच आरोप करायला पुन्हा सुरुवात केली आहे!
  
भारतात गांधी अडनावांसोबतच सिंधीया-यादव-हुडा-पटनायक-महाजन-मुंडे-पवार-ठाकरे या अाडनावांचेही अनेक नेते पहायला मिळतात. दक्षिण भारतातील करूणानिधी वा एनटीआर यांची घराणेशाही हा तर एक कौतूकाचाच विषय आहे. याबाबत संपूर्ण भारतीय उपखंडसुध्दा अपवाद नाही. पाकिस्तानमध्ये भुट्टो, झरदारी,शरीफ यांची राजकीय घराणी असून बांगलादेशात शेख मुजीबूर रहेमान आणि जिया उर रहेमान  आहेत. नेपाळमधील कोईराला परिवार आणि श्रीलंकेत बंदारनायके-राजपक्षे परिवार यांचीही स्थिती अशीच आहे.अमेरिकेतही बुश सिनीयर-ज्यूनियर व बिल, हिलरी क्लिंटन असेही चित्र पहायला मिळाले.जवळपास हीच बाब  फ्रान्स, इंग्लड, जर्मनी, ऑस्ट्रेलिया या प्रगत देशांत देखील कमी अधिक प्रमाणात पाहायला मिळते. एकदंर प्रत्येक  देशातील राजकारणात, एखाद्या ठराविक पक्षात, एखाद्या ठरविक घराण्याचा वरचष्मा राहिलेला आहे. भारतीय राजकारणात कॉग्रेसबाबत हे ठळकपणे जाणवते कारण कॉग्रेस हा सव्वाशे वर्षापेक्षाही जास्त जूना पक्ष आहे!

कॉंग्रेसचा जन्मच मुंबईतला! तेंव्हापासूनच  कॉंग्रेस ही सातत्याने स्वातंत्र्य पूर्व काळात मुंबई मधील नेत्यांच्या अधिपत्याखाली राहिलेली आहे. नवरोजी,गोखले,टिळक आणि गांधीजी ,हे सर्व नेते मुंबई प्रांतातीलच होते ! मोतीलाल नेहरू आणि जवाहरलाल नेहरू हे मुंबई बाहेरील नेते होते आणि जनतेत लोकप्रिय असूनही त्यांची कॉंग्रेस पक्ष संघटनेवर कधीच पकड नव्हती,हे वास्तव आहे. नेहरूंचा पुर्ण प्रभाव कॉग्रेसपक्षावर निर्माण होऊ शकला नाही. हे तर सर्वश्रुत आहे की, पंतप्रधान कोणास करावे याबाबत १९४६ साली बहुसंख्य प्रदेश समित्यांनी नेहरू ऐवजी पटेल यांना पाठींबा दिला होता ! परंतु नेहरू हे पक्षाच्या समित्यांचे नेते नव्हते तर समस्त भारतीयांचे नेते होते. म्हणून कॉग्रेस पदाधिका-यांच्या इच्छेपेक्षा जनतेच्या इच्छांना मान दिला गेला आणि नेहरूंना पंतप्रधानपदाचे उमेदवार ठरवण्यात आले!

जवाहरलाल नेहरू १९४७ ते १९६४ या काळात पंतप्रधान होते मात्र त्यांनी त्यांच्या हयातीत इंदिरा गांधी संसदेच्या सदस्य नव्हत्या. स्वत:नंतर  पंतप्रधानपदाचा वारसदार म्हणून त्यांनी डिसेंबर १९६३ मधेच शास्त्रीजींची निवड केली होती. इंदिरा गांधी सक्रिय राजकारणात आल्या त्या नेहरूंच्या  मृत्यूनंतरच! तरीही नेहरूंवर घराणेशाहीचा आरोप केला जातो, हे अनाकलनिय आहे!
  
कॉंग्रेस पक्ष आणि त्यात नेहरू गांधी घराण्याकडे अध्यक्षपद याचा कालावधी पहिला तर कॉंग्रेस पक्षावर नेहरू-गांधी घराण्यापैकी कोणी अध्यक्षपदी असण्याचा कालावधी खूप अल्प आहे. मोतीलाल नेहरू हे सन १९१९, १९२८ असे दोन वेळा तर जवाहरलाल नेहरू १९२९, १९३६ , १९३७ ,१९५१ ,१९५३ आणि १९५४ असे सहावेळा अध्यक्ष होते. इंदिरा गांधी केवळ एका विशेष अधिवेशनापुरत्या १९५९ साली  आणि त्यानंतर थेट १९७८ आणि १९८३ अशा तीन वेळा अध्यक्ष झाल्या आहेत. इंदिराजीनंतर  १९८५ मध्ये राजीव गांधी पहिल्यांदा अध्यक्ष झाले तर सोनिया गांधी १९९८ पासून आजपर्यंत अध्यक्ष आहेत. पण प्रत्येकवेळी मुळ कॉग्रेस म्हणून एक गट या नेतृत्वाच्या विरोधात राहीलेला आहेच.

इंदिरा गांधीं मोरारजी देसाईंना कॉग्रेस अंतर्गत झालेल्या निवडणूकीत पराभूत करून २४ फेब्रुवारी १९६६ रोजी  पहिल्यांदा पंतप्रधान झाल्या. त्यावेळी त्यांची  स्वतंत्र ओळख निर्माण होण्यास सुरूवात झाली  होती. व्ही.के. नारसिंम्हन  त्यांच्या ‘Kamraj-A study’ या पुस्तकात म्हणतात “ ….... there was general welcome to her election not only as Nehru’s Daughter but also as a Leader in her own right” परंतु  नेहरू प्रमाणेच इंदिरा गांधींनाही पक्षातून सतत विरोध होत राहीला.सन १९६७ सालीच जुनी कॉंग्रेस म्हणून के.कामराज यांच्या नेतृत्वाखाली इंदिरा गांधींना विरोध करण्याचे धोरण आखले गेले होते. कॉंग्रेस (आर) हा पक्ष इंदिराजींचा समर्थक होता. मोरारजी देसाई , निजलिंगप्पा, के. कामराज हे इंदिराजीच्या विरोधात होते. प्रणव मुखर्जी यांनी त्यांच्या ‘The Dramatic Decade- The Indira Gandhi Years’ या ग्रंथात याबद्दल खूप विस्तृत वर्णन केले आहे.

इंदिरा गांधी यांच्यावर घराणेशाहीचा आरोप करताना ही बाब आवर्जून दुर्लक्ष केली जाते की, प्रत्येक वेळी मूळ कॉंग्रेस म्हणून ओळखल्या जाणा-या कॉग्रेससोबत संघर्ष करत त्यांनी स्वतंत्र यश मिळवलेले आहे. नेहरू १९५४ ला अध्यक्ष झाल्यानंतर हे पद १९५५ पासून १९५९ पर्यंत यु.एन.ढेबर यांच्याकडे होते, त्यानंतर १९६०, १९६१ आणि १९६३ नीलम संजीव रेड्डी हे अध्यक्ष होते तर १९६४ पासून १९६७ पर्यंत के.कामराज अध्यक्ष होते.  हे सर्वच नेते इंदिराजींचे विरोधक होते ! पुन्हा १९६८ आणि १९६९ रेड्डी हेच अध्यक्ष होते. या काळात कॉंग्रेस वर दक्षिणात्य नेत्यांचा वरचष्मा होता आणि हे सर्व इंदिरा गांधींचे विरोधक होते. माजी केंद्रीय मंत्री के.नटवर सिंग यांनी त्यांच्या ‘ One life is not enough’ पुस्तकात लिहिले आहे की, ‘From 1966 to 1969- Indira Gandhi was in office but not in power. The actual power rested in the hands of Syndicate- S.Nijlingappa, Atulya Ghosh, K.Kamraj, Morarji Deasi and S.K. Patil’  म्हणजे पंतप्रधान असूनही त्या पक्षात कमजोरच होत्या!

उत्तर भारतात कॉंग्रेसची अवस्था अतिशय बिकट होती, म्हणून कॉंग्रेसला उत्तर भारतीय नेता हवा होता , जो केवळ बाहुला (Puppet) म्हणून काम पाहू शकेल. इंदिरा गांधी यांचा 'गुंगी गुडिया' हा उल्लेख याच वेळेचा आहे. म्हणजे नेहरू या नावाचे   'गुडवील' वा 'ब्रँड' वापरून त्यांना सत्ता मिळवायची होती परंतु अंकुश मात्र स्वत:चा ठेवायचा होता. वास्तविक इंदिरा गांधी स्वातंत्र्यपुर्व काळापासून कॉग्रेस मधे कार्यरत होत्या आणि भारत छोडो आंदोलनात त्यांनी कारावासही भोगला होता. त्यांचे हे वैयक्तिक योगदान होते. हे पाहता खरेतर या इंदिरा विरोधकांना नेहरू-गांधी परीवारावर घराणेशाहीचा आरोप करण्याचा नैतिक अधिकारच नाही! कारण स्वहित पाहताना इंदिराजीचे स्वतंत्र अस्तित्व त्यांना मान्यच नव्हते!

इंदिरा गांधी १९६७ ला झालेल्या निवडणुकी नंतर पुन्हा पंतप्रधान झाल्या , तेंव्हा कॉंग्रेसच्या २८४ खासदारांपैकी त्यांना केवळ २११ खासदारांचा पाठींबा होता, डाव्या पक्षातील खासदारांच्या पाठींब्यावर त्यांचे सरकार उभे होते. पुढच्या तीन वर्षात पक्षातील प्रभावशाली नेत्यांनी अडचणी निर्माण केल्यावर त्यांनी २७ डिसेंबर १९७० रोजी लोकसभा विसर्जित करून पुन्हा जनतेसमोर जाण्याचे ठरवले. मूळ कॉंग्रेस पक्षाचे 'बैल-जोडी' चिन्ह त्यांना मिळाले नाही कारण ते संघटना कॉग्रेसने स्वत:कडे ठेवले होते. इंदिरा गांधींनी मुळ कॉग्रेसचा त्याग करत कॉग्रेस (जगजीवनराम) या पक्षासाठी 'गाय वासरू' हे चिन्ह घेवून निवडणूक लढवली आणि ३५० जागांसह जिंकली. इंदिरा-जगजीवनराम कॉंग्रेसने संघटना कॉंग्रेसला पराभूत केले होते. अतिशय अल्पकाळातच त्यांनी स्वतःचा वेगळा असा ठसा आणि वेगळी ओळख निर्माण केली ,जी जवाहरलाल नेहरूंच्या कन्या या पेक्षा पुर्णत: स्वतंत्र आणि वेगळी होती! इंदिरा गांधी यांनी स्वतःचा स्वतंत्र असा प्रभाव निर्माण केला होता, इथेच खरेतर घराणेशाही हा मुद्दाच  इथे नष्ट झाला होता!  गमतीचा भाग असा की, इंदिरा गांधी नेहरूंच्या कन्या म्हणून जेंव्हा प्रचारादरम्यान त्यांचा उल्लेख इंदिरा नेहरू असा कोणी केला तर त्यावर विरोधकांकडून टीका केली जायची की, विवाहानंतर नाव बदलते मग इंदिराजींनी नेहरू हे नाव का  लावावे? अगदी हाच प्रत्यय प्रियांका गांधी म्हटल्यावर हल्ली फेसबुकवरही येतो ! वास्तवात कॉंग्रेस पक्ष जेव्हा जेव्हा अडचणीत आला तेंव्हा, पक्षातील नेतेच पुन्हा पक्षाला गांधी-नेहरू घराण्याचा आश्रयाला घेवून गेलेले आहेत!  जवाहरलाल नेहरू १९५४ मध्ये अध्यक्ष होते ,त्यानंतर हे पद इंदिरा गांधी यांना तब्बल २४ वर्षांनी १९७८ साली मिळाले हे विशेष !

'बैलजोडी' सोडून मिळवलेले 'गायवासरू' हे चिन्हही पुन्हा त्यांना सोडावे लागले आणि इंदिरा कॉंग्रेस स्थापन झाल्यावर 'हात' या  चिन्हांसह  त्यांनी पुन्हा विजय मिळवला! यावरून इंदिरा गांधींची राजकीय नेता म्हणून ओळख आणि लोक स्वीकृती हे स्वतंत्र होती, हेच स्पष्ट होते. प्रत्येक वेळी  स्वतःच्या नवीन पक्षाच्या नवीन चिन्हावर निवडणुका जिंकून आल्यावर पुन्हा मुळ कॉंग्रेसचे म्हणवणारे नेते इंदिराजीकडे गेले आहेत, या खूप मोठा अर्थ लपलेला आहे!

इंदिराजीनंतर राजीव गांधींची हत्या केवळ सात वर्षात झाली, या काळातही मुळ कॉग्रेस म्हणून त्यांचा विरोध करणारा एक गट निर्माण झाला होताच! राजीव गांधींच्या हत्येनंतर सोनिया गांधी यांनी राजकीय संन्यास घेतला होता. पण सिताराम केसरींच्या ऐवजी त्यांनी अध्यक्षपद स्वीकारावे अशी विनंती कॉंग्रेस मधील नेत्यांनी केल्यामुळेच, त्या पुन्हा राजकारणात आल्या. यावेळी  कॉग्रेस नेत्यांनी त्यांना कसा आग्रह केला, कोणकोणत्या बाबतीत काय काय अश्वासने दिली, आणि नेमक्या विचाराने त्या राजी झाल्या, याबद्दल अर्जून सिंग यांनी त्यांच्या आत्मचरित्रात खूप  तपशीलवार लिहीले आहे.

नेहरू-गांधी घराण्यातील व्यक्ती ज्या पक्षात, त्याच पक्षांवर जनतेने अलोट प्रेम केल्याचे दिसून येते. नेहरू-गांधी परीवारास भारतीय समाज जीवनात एवढा आदर आणि मान्यता मिळण्यास अनेक कारणे आहेत.देशाच्या स्वातंत्र्य लढ्यात केलेला त्याग, भोगलेला कारावास, स्वातंत्र्यानंतर देशाच्या जडण घडणीत त्यांचे योगदान, यातून हा आदर निर्माण झाला आहे .नेहरू आणि गांधी कुटुंब धर्म, जात, वंश, प्रदेश आणि भाषा याबाबत कोणत्याही चौकटीत बंदिस्त होत नाही, हे या कुटुंबाचे सर्वात मोठे वैशिट्य आहे. अमुक हे हिंदूंचे नेते, तमुक हे मुस्लिम नेते, हे  बंगाली नेते,ते गुजराती नेते, हे जाट, ते पाटीदार, हे यादवांचे, ते ओबीसींचे  वा  दलितांचे अशी कोणतीच ओळख नेहरू वा गांधी घराण्यातील एकाही व्यक्तीला नाही!

आजही राहुल गांधी हे कोणाचे नेते आहेत म्हटले तर ठराविक धर्माची, जातीची वा प्रदेशाची ओळख त्यांना चिकटत नाही ! ही भारतीय समाजमान्यतेच्या परिप्रेक्षात खूप सकारात्मक बाब आहे! 

भारतीय उपखंडातील आणि जगातील अनेक देशातील जनतेने ठराविक घराण्याचे नेतृत्व लोकशाहीतील निवडणूकीच्या माध्यमातूनही मान्य केले आहे. ज्या प्रमाणे बाजारातील एखाद्या वस्तूचे 'गुडविल' असते किंवा एखादा 'ब्रँड' असतो त्याप्रमाणे राजकारणात सुद्धा लोक स्वीकृती कांही ब्रँडवर ठरते हे वास्तव आहे. टाटा, बिर्ला, गोदरेज, फिलिप्स, पँनासोनिक या नावांना जशी 'ब्रँडव्हँल्यू' असते तसाच एक प्रकारची 'ब्रँडव्हँल्यू' वा 'वलय' अथवा 'इलेक्टेरल मेरीट' भारतीय उपखंडातील अनेक नावांना आहे. नेहरू-गांधी या नावास तो सर्वाधिक आहे इतकंच! सोनिया गांधी आणि राहुल गांधी यांच्यावर घराणेशाहीचा आरोप करणार्‍या भारतीय जनता पार्टीने गांधी घराण्यातील मनेका गांधी यांना पक्षात प्रवेश केल्यावर लगेच मंत्रिपद दिले आणि वरूण गांधी भाजपा मध्ये येताच पक्षाचे महासचिव झाले, त्यामुळे गांधी या नावाचा 'ब्रँड' वा 'मेरीट' भाजपाने सुद्धा प्रसंगी यशस्वीपणे वापरलेले आहे!

ब्रिटन मध्ये आज राजेशाही आहे, मात्र त्याच ब्रिटनला लोकशाहीची गंगोत्री म्हणतात. अनेकांना हे विचित्र वाटते, मात्र कॉंग्रेसची अवस्था गांधी घराण्याच्या अनुषंगाने आज घडीला ब्रिटनमधील लोकशाही प्रमाणे बनलेली आहे !

राहुल गांधी यांच्या जमेची आणखी एक महत्वपूर्ण बाब अशी की, राहुल गांधी आज घडीला ४७ वर्षाचे असले तरीही भारतीय राजकारणाच्या परिप्रेक्षात ते तरुण नेते आहेत. ते अतिशय उच्चशिक्षित असून ते  मृदू स्वभावाचे आहेत. आजकाल आपण जेवढे जास्त हिंसक बोलू तेवढे लोक आपल्याला जास्त स्वीकारतील आणि तेवढे जास्त आपण लोकप्रिय बनू शकतो, ही धारणा डावलून सुसंवाद साधून शांततेने आणि विनयाने आपला मुद्दा मांडणारे ते नेते आहेत!

राहुल गांधींनी अध्यक्षपद स्वीकारल्यावर पक्षासाठी ते  यश कितपत खेचून आणतील हे काळच ठरवेल मात्र आज देशातील अनेक  नेत्यांची वक्तव्ये पाहता ,देशातील प्रत्येक पक्षाला अशाच सुसंस्कारी, नम्र, विनयशील व्यक्तिमत्वाच्या नेत्याची आवश्यकता आहे. निवडणुकीतील यशापयश हा भाग वेगळा मात्र, कॉंग्रेस सुदैवी आहे ,कारण कॉंग्रेसकडे राहुल गांधी आहेत !

© राज कुलकर्णी.

संदर्भ-

1) 'Bombay And Congress Presidents' - T.K.Tope  Maharashtra State Board Literature and Culture ,Mumbai,1985- Page No.242-243

2) 'The Dramatic Decade –The Indira Gandhi Years'-  Pranav Mukharji , Rupa Publication Dariya Ganj Delhi,2015- Page No.161-176

3) 'Kamraj- A study' – V. K. Narsimhan, NBT Delhi ,2007-Page No.139,147

4) ‘One Life is not enough’- K.Natwar Singh, Rupa Publication Dariya Ganj Delhi, 2014- Page No.132

5) 'First Draft, Witness to the making of Modern India' - B.G. Verghese, Tranquebar Press, Chennai 2010-Page No.82

6) ‘A Grain of Sand in the Hourglass of Time- an Autobiography' - Arjun Singh Hay House India, Vasant Kunj New Delhi 2012-Page No.355-357

7) The Red Sari-A Dramatized Biography Of Sonia Gandhi,Rolli Books ,New Dehli 2015-Page No.371-372

8) माझे जीवन राजकारण –प्रभाकर कुंटे, ग्रंथाली, मुंबई २००३ पान क्र. १३१,१८०

9) ज्वालामुखीच्या तोंडावर – कुमार केतकर ,ग्रंथाली मुंबई २०१७ पान क्र. ८२ ,८६,८८    
  
टिप:- हा लेख 'अक्षरनामा' या न्यूज नेटवर्कवर प्रकाशित झालेला आहे.
http://www.aksharnama.com/client/article_detail/1516